BA’AX U BEELAL K’AJLAY

Wíinike u yéet síijil u manel tuukulil k’ajlay. U miatsilo’ob yóok’ol kaabe ku ts’aiko’ob ojéeltbil ichil u baatsilba’ob bix taalik u kuxtalo’ob. Yan jayp’éel miatsilo’ob ku meyaj ti’ob iik’ t’aano’ob,¹ yaano’obe k’ajlay tsikbalo’ob, uuk t’aano’ob² yetel úuchben ba’alo’ob suuka’an u beetiko’ob; u miatsilo’ob chik’ine, le k’ajlayo junp’éel jaats u kanbalil bix taalik u kuxtal wíinik, junp’éel meyaj ts’o’ok u béeytal u p’áatal its’atil.³

Wíinike u puli’ ma’ táan u p’áatal ma’ u máan tu tuukul bix talaja’anil u kuxtal. Tuláakal wíinik ku múus ik’tik⁴ u k’ajóoltik le ba’alo’ob ba’pachtmilo’. Ba’ale bey t´úun pa’te’ wíinik yéetel le ba’alo’ob ba’pachmilo’, ku kuplal ik’tik⁵ xan u k’ajóoltikuba leti’, ba’ax ku béeytal yéetel kaanbal yetel u ka’jaach’ tukultik ba’axo’ob ts’o’ok u beetik. Ba’alo’ob k-beetik patik k-wooj, ⁶ bey xan k-k’ajlay. Ba’alo’ob k-beetik bejla’ bisik k-kuxtal ti’ junp’éel ma’alob wa k’asa’an bej tu paachil k’iin, tumen k-kuxtal bejla’e junp’éel jaats u patjal⁷ ba’alo’ob t-beetaj tu paachil k’iino’ob. Tumen je’el bix u ts’aik ojéeltbil aj ts’íib Juan Ortega yetel Medina: Ma’ chéen máan u ka’aj k-úuchben kuxtal, ku patiko’on xan.

U noj la’il⁸ u meyaj k’ajlay ti’ molaye,⁹ u ka’ansik ti’ máako’ob le kúuchilo’ob (jalacho’ob, najilo’ob xook, najilo’ob k’uj, kúuchilo’ob koonol, ch’i’ibalo’ob yetel u láak’ ba’alo’ob) ts’aiko’ob nojbe’en t’aanil bix úunchak u u taal u yúuchul kuxtale, máako’ob beetej, ba’ax u k’áat ya’ale, u k’ajóoltik u k’ajlay wíinik je’ik u yich ti’al yilik yan ti’ u almejenil¹⁰ u patik yetel u jelpesik¹¹ bix u taal u kuxtal, ti’al ka u beet junp’éel molay tu’ux ka xi’ik ma’alobil ti’.

¹Iik’ t’aan (mito).
²Uuk t’aan (leyenda).
³Istiatil (ciencia).
⁴Ch’a’ iik’ (aspiración).
⁵Kuplal iik’ (aspiración).
⁶Wooj (carácter).
⁷Pat jal (producto).
⁸Noj la’il (principalmente).
⁹Molay (sociedad).
¹⁰Almejenil (libertad).
¹¹Jel (transformar).